O węgierskich słowach roku 2019 pisze Damian Kaleta z Katedry Hungarystyki UW.

Na Węgrzech, podobnie jak w wielu innych krajach, każdego roku wybierane są słowa, które w ciągu minionych dwunastu miesięcy odgrywały ważną rolę w dyskursie publicznym. Historia węgierskiego plebiscytu liczy już dokładnie dziesięć lat – po raz pierwszy językoznawcy wskazali słowa klucze w 2010 roku. W konkursie na najważniejsze słowo co roku wybiera się cztery leksemy reprezentujące cztery kategorie: słowo roku (węg. év szava), antysłowo roku (węg. év antiszava), poetyckie słowo roku (węg. év költői szava) i młodzieżowe słowo roku (węg. év ifjúsági szava). Inaczej niż w innych krajach, na Węgrzech wybór słów kluczy nie odbywa się na drodze głosowania internetowego, lecz leży całkowicie w gestii językoznawców zrzeszonych w trzech podmiotach naukowych: Biurze Usług Języka Węgierskiego (węg. Magyar Nyelv Szolgáltató Iroda, w skrócie Manyszi), Grupie Badaczy Węgierskiej Strategii Językowej (węg. Magyar Nyelvstratégiai Kutatócsoport) i Węgierskiej Akademii Nauk (Magyar Tudományos Akadémia; MTA); w 2015 roku wprowadzono możliwość głosowania internetowego jedynie w kategorii młodzieżowego słowa roku. Również werdykt konkursu ogłaszany był zawsze później niż w innych państwach – na Węgrzech decyzję kapituły podawano do wiadomości publicznej dopiero późną wiosną, zazwyczaj w Noc Muzeów, lub też w innym dniu, w którym przypadała rocznica ważnego wydarzenia mającego związek z wybranym słowem w którejś z czterech kategorii¹. Oficjalne ogłoszenie słów kluczy miało zawsze miejsce w położonym w północno-wschodnich Węgrzech, tuż przy granicy ze Słowacją, miasteczku Széphalom, w którym urodził się i działał Ferenc Kazinczy – żyjący na przełomie XVIII i XIX wieku poeta, pisarz, tłumacz i organizator życia literackiego, ale przede wszystkim – twórca ruchu dążącego do odnowienia języka węgierskiego i wyrugowania zeń naleciałości germańskich (głównie niemieckich) i łacińskich. W miejscowości Széphalom znajduje się dziś Muzeum Języka Węgierskiego (węg. Magyar Nyelv Múzeuma), które z okazji przypadającej w tym roku dziesiątej rocznicy plebiscytu zorganizowało wystawę zatytułowaną „Az év szavai” (‘Słowa roku’); podsumowuje ona historię konkursu oraz prezentuje wszystkie zwycięskie leksemy z minionej dekady.

Ponieważ wybór słów roku na Węgrzech dokonywany jest we współpracy językoznawców reprezentujących trzy różne instytucje, a co za tym idzie – publikacja, zwłaszcza nieoficjalna, zwycięskich leksemów odbywała się w różnych miejscach i czasie², w 2020 roku kapituła konkursu wprowadziła istotne zmiany – od teraz leksemy, które uznano za słowa roku we wszystkich kategoriach, mają być ogłaszane na stronie e-nyelv.hu, czyli poradnika językowego Magyar Nyelv Szolgáltató Iroda, oraz na antenie Radia Kossuth; jako termin ogłoszenia ustalono pierwszy dzień nowego roku.

W 2019 roku za słowo roku na Węgrzech został uznany leksem fényvillamos ‘tramwaj świetlny’, który w dyskursie publicznym pojawił się dopiero na początku grudnia; jest on pierwowzorem innych złożeń, w których człon podrzędny fény– ‘światło’ łączy się z rzeczownikami nazywającymi pozostałe środki transportu: fénybusz ‘autobus świetlny’, fénytroli ‘trolejbus świetlny’, fényvonat ‘pociąg świetlny’, czy fény–HÉV ‘świetlna kolej podmiejska’. Inne propozycje rozważane przez kapitułę to leksemy obecne w mediach przez cały rok, nawiązujące do wydarzeń politycznych, ruchów społecznych, problemów ekonomicznych czy wydarzeń kulturalnych, a więc brexit ‘brexit’, klímavédelem ‘ochrona klimatu’, klímatudatosság ‘świadomość klimatyczna’, teremtésvédelem ‘ochrona [wszelkiego] stworzenia’, országtorta ‘tort krajowy’ (wypiekany na święto państwowe 21 sierpnia), drón ‘dron’, e-roller ‘hulajnoga elektryczna’, hibridautó ‘auto hybrydowe’; jednak, jak uzasadnia Géza Balázs, „przystrajane w okresie bożonarodzeniowym światełkami pojazdy przynoszą radość i nadzieję, dlatego właśnie na słowo roku wybraliśmy wyraz fényvillamos”³.

Jako antysłowo językoznawcy wskazali leksem horrorkaraván ‘karawana strachu’ oznaczający kolumnę samochodów, w której pierwszy pojazd holuje lawetę z załadowanym na niej innym samochodem dostawczym, do niej umocowana jest lina holująca kolejną furgonetkę, która z kolei holuje następną lawetę z ładunkiem, a ta połączona jest holem z jeszcze jednym pojazdem… Leksem horrorkaraván powstał jako jeden z synonimów wyrażenia vontatót vontató vontató ‘holownik holujący holownik’ (inny synonim to zombiszerelvény ‘skład zombi’); jego pierwszy człon wchodzi też w skład innych złożeń – leksemów, które również kandydowały do miana antysłowa roku: horrorkamion ‘ciężarówka strachu’ (pojazd, który uległ wypadkowi, przewożąc o wiele za dużą liczbę imigrantów), horrorkoalíció ‘koalicja jak z horroru’ (taktyczny sojusz partii reprezentujących dwa skrajne bieguny światopoglądowe) oraz horrorbohóc ‘upiorny klaun’ (ludzie w maskach znanych z kina strasznych klaunów, zaczepiający przechodniów na ulicach i placach miast).

Poetyckim słowem roku zostało wyrażenie Boldogasszony csipkéje ‘koronka Matki Boskiej’, które w gwarach oznacza malinę, a w tym konkretnym przypadku jest nazwą tortu malinowego, jaką cukiernik Norbert Tóth z Dunaföldvár nadał swojemu wypiekowi – zwycięzcy w tegorocznym konkursie na najlepszy tort, który z okazji święta państwowego 21 sierpnia ogłaszany jest tortem krajowym (országtorta).

Natomiast w konkursie na młodzieżowe słowo roku najwięcej głosów otrzymał leksem mutimiteszel, stanowiący zbitkę trzech wyrazów tworzących zdanie: muti (w slangu zdrobnienie od mutasd meg), mit eszel ‘pokaż, co jesz’. Mutimiteszel to nazwa blogu poświęconego przepisom kulinarnym; inne nazwy popularnych blogów i stron internetowych, utworzone na wzór mutimiteszel, to np. mutimitiszol ‘pokaż, co pijesz’, mutimitolvasol ‘pokaż, co czytasz’, mutikitszeretsz ‘pokaż, kogo kochasz’ oraz mutimitcsinálsz ‘pokaż, co robisz’. Leksemy te weszły na stałe do języka młodzieży, dlatego pisane są małą literą.

Jak widać, przy wyborze najważniejszych słów mijającego roku, a zwłaszcza słowa roku, na Węgrzech brane są pod uwagę nieco inne kryteria niż w większości pozostałych krajów. Dla językoznawców węgierskich nie tyle ważna jest frekwencja wyrazów, ile raczej ich konotacje i społeczny odbiór. Słowo roku powinno kojarzyć się pozytywnie, a jego struktura semantyczna i leksykalna powinna być przejrzysta i zrozumiała, tak aby na jego podstawie dało się tworzyć inne leksemy. Jeśli przyjrzeć się większości leksemów, które wygrywały w plebiscycie na przestrzeni minionych dziesięciu lat (2010 – vuvuzela ‘wuwuzela’, 2013 – rezsicsökkentés ‘obniżenie rachunków’, 2016 – akronim csok ‘ulga na stworzenie domu rodzinnego’, 2017 – akronim bubi ‘wypożyczalnia rowerów w Budapeszcie’, 2018 – gasztróforradalom ‘kuchenna rewolucja’, 2019 – fényvillamos ‘tramwaj świetlny’), to raczej nie wydaje się prawdopodobne, aby słowem roku 2020 został leksem koronavírus ‘koronawirus’ bądź jakikolwiek inny wyraz mający związek z epidemią i wynikającymi z niej problemami. Moim zdaniem leksemy należące do tego pola asocjacyjnego, a zwłaszcza te zbudowane na komponencie korona-, mają za to duże szanse stać się antysłowem mijającego roku.