Podziel się

Szmata słowem maja.

Komentarz Doroty Kopcińskiej:

Słowem maja został rzeczownik szmata użyty w znaczeniu silnie nacechowanym pogardą, które – jak na to wskazują słowniki – pojawiło się w polszczyźnie ogólnej dopiero w XX wieku. Trafiło do jej odmiany potocznej z gwary środowisk przestępczych, gdzie szmatą nazywano głównie prostytutkę, ale i inne kobiety (inne odniesienia to donosiciel i gazeta). Nazwą manifestacji – Marsz Szmat – jej organizatrki nawiązały właśnie do uogólniającego skojarzenia – każda kobieta to w oczach macho potencjalna prostytutka. Powoduje ono, że w wielu środowiskach z założenia traktuje kobietę poniżająco, czyli jako istotę niewartą równych praw z mężczyzną, którą ten może wykorzystywać z pogardą, bo tylko na to kobieta zasługuje. Reakcje na protest zdają się potwierdzać, iż opisany stereotyp jest dość mocno zakorzeniony w całym społeczeństwie, i to niezależnie od płci, chociaż niektórzy dyskutanci twierdzą, że chodzi im jedynie o obronę moralności. Szmatą bowiem określa się też pogardliwie każdego człowieka bezwartościowego, złamanego fizycznie lub moralnie, np. w połączeniach typu: ludzka szmata, zrobić z kogoś szmatę. Ta wieloznaczność pozwala gmatwać dyskusję. Zwłaszcza, że z danych Narodowego Korpusu Języka Polskiego wynika, że tylko 10% współczesnych użyć tego rzeczownika odnosi się do kobiet. Nadal największą częstość mają użycia szmaty w znaczeniu podstawowym, które omawiamy niżej, zakorzenionym w języku polskim od wieków.

W „Słowniku etymologicznym języka polskiego” Władysława Borysia (2005: 604) czytamy, że wyraz szmata ‘znaczna część jakiejś powierzchni, kawał; wielka ilość dużo, sporo’, też ‘kawałek czegoś’ w XVI wieku przybrał postać rzeczownika szmat, zaś w XVII stuleciu sam zaczął występować w znaczeniu węższym, bardziej wyspecjalizowanym: ‘kawał tkaniny, zwykle zniszczonej, podartej’. W analogicznych znaczeniach szmat i szmata są używane w językach ukraińskim i białoruskim. Zarówno w języku białoruskim, jak i w czeskim funkcjomują do dziś czasowniki z cząstką szmat- (chmat-) o znaczeniach: ‘mocno szarpać, trząść’, ‘macać, dotykać’ i ‘sięgać, wyciągać rękę po coś, chwytać’ które świadczą o rodzimym (słowiańskim) pochodzeniu omawianego rzeczownika.

„Słownik języka polskiego” pod redakcją Witolda Doroszewskiego w tomie VIII (1966: 1132) za postawowe znaczenie wyrazu szmata uznaje ‘kawał tkaniny, zwykle zniszczonej, gałgan’. W dalszej kolejności pojawiają się znaczenia nieobecne we wcześniejszych polskich słownikach ogólnych: ‘pogardliwie o człowieku mającym słaby charakter, bezwartościowym pod względem moralnym; także o kobiecie lekkich obyczajów’, ‘pogardliwie o brukowej gazecie’ i potoczne, częściej odnoszone do formy liczby mnogiej – szmaty – ‘ubranie, suknie, zwłaszcza zniszczone ubranie’.

Interesujące nas znaczenie ilustrował cytat „ty szmato kapeluszowa” z tekstu opublikowanego w 1929 r.

W „Uniwersalnym słowniku języka polskiego PWN” pod redakcją Stanisława Dubisza (2003) jedno z podznaczeń potocznych i pogardliwych zostało opisane wprost jako ‘prostytutka’. Natomiast „Uniwersalny słownik języka polskiego” pod redakcją Bogusława Dunaja (2007) używa w tym samym sensie znów określenia omownego, choć w postaci ‘nieszanująca się kobieta’.